مقدمه
به تصدیق همگان شناخت حسی بیواسطه ترین و ابتدایی ترین گونه شناخت است و داده هایی چنان وثیق از برای ادراك آدمی فراهم می آورد كه حتی شكاكترین فلاسفه و حكما در درستی آنها تهدید نتوانسته اند كرد. در سراسر تاریخ دو هزار و پانصد ساله فلسفه، جز تنی چند از فلاسفه كه در پندار گرایی(1) براه افراط رفته اند، هیچیك از فلاسفه دیگر ارزش و اصالت ادراكات حسی را انكار نكرده است. اما شناخت آدمی تنها به حصول ادراك حسی از جهان خارج محدود نمی گردد. تاثیرات حسی نخستین حلقه از زنجیر طولانی و پیچیده علم و ادراك انسان را تشكیل می‌دهند، كه هم در عرصه تصورات (مفهوم سازی) و هم در حیطه تصدیقات (نظریه سازی) سنگ بنای اولیه و نخستین هرگونه فعل وانفعال ذهنی محسوب می گردند(2).
انسان از مشاهده مكرر مصادیق جزیی یك مفهوم كلی، به تعقل و تصور آن مفهوم می پردازد و چون در تجربه، صدق یك قضیه جزئی و خارجی را بارها و بارها بیازماید، به تعمیم آن پرداخته و قضایای كلی و جهانشمول می سازد. پرسشی كه از دیرباز ذهن اندیشمندان و فلاسفه را بخود مشغول داشته است، چگونگی و به اصطلاح “مكانیسم” این تعمیم است. این مساله كه در فلسفه جدید، در ضمن مسائل شناخت شناسی(3) مطرح می شود در قرون اخیر بویژه بخاطر رونق گرفتن مباحث فلسفه علم مجادلات و مناقشات فلسفی بسیاری برانگیخته است و به یقین می توان گفت كه هیچیك از فلاسفه و مكاتب فلسفی غرب نتوانسته اند به آن پاسخی در خور و قانع كننده بدهند و حداكثر كاری كه كرده اند بررسی جوانب مساله، یا در نهایت دور زدن و طفره از آن بوده است.
در این مقاله خواهیم كوشید ضمن طرح دقیق مساله، نظرات مهم فلاسفه را در اینمورد به اجمال و بطور فشرده بررسی كرده و در پایان راه حلی را كه استاد شهید مرتضی مطهری در كتاب “مساله شناخت” خود بر مبنای آراء و اقوال فلاسفه اسلامی مطرح نموده اند ارائه می دهیم(4).
2- طرح مساله
این امری بدیهی است كه (مادامیكه خود را به شناخت ماخذ از ادراكات حسی محدود كنیم) انسان تنها می تواند احكام و قضایای جزئی و خاص را تجربه كند. اما شكل غالب علم انسانی را گزاره های كلی و عام تشكیل می دهند. گزاره هایی مانند “آب در شرایط متعارف در 100 درجه سانتیگراد بجوش می آید” یا “انسان، فانی است”. روشن است كه صدق این احكام هرگز بنحو بیواسطه به تجربه در نمی آیند. هر مشاهده گری می تواند مقداری آب را در شرایط متعارفی بتدریج گرم كند و مشاهده نماید كه با رسیدن دمای آن به 100 درجه سانتیگراد، اب شروع به جوشیدن می كند.
حداكثر دمایی كه این مشاهده گر می تواند بر مبنای این تجربه كند اینست كه “این مقدار مشخص آب كه در ظرف روبروی من قرار دارد، در 100 درجه سانتیگراد بجوش می‌آید”. او می تواند این آزمایش را بارها و بارها تكرار كند، اما هر بار قضیه‌ای كه صدقش را تجربه می كند، قضیه ای جزئی و خاص از همین نوع خواهد بود.
مرگ میلیونها انسان تا كنون به تجربه آدمی در آمده است، اما آنچه كه از این تجربه عاید علم انسانی می شود چیزی نیست جز میلیونها قضیه جزئی به شكل “سقراط، فانی است”. پس چگونه انسان از این مشاهدات جزیی بناگاه دست به تعمیم میزند و به قضایای كلی و عام دست می یابد. علت اعتبار این احكام كلی كه از استقراء، یا به تعبیر منطقیون “استقراء ناقص” احكام جزیی محدود بدست آمده اند؟ چیست؟
این مساله كه آن را “مشكل استقراء”(5) می نامند، مساله ای است كه چندین قرن است فلاسفه غرب را بخود مشغول داشته است. فیلسوفان بسیاری در اطراف این مساله مطالعه كرده اند اما توفیق آنان ناچیز بوده است.
جمعی خواسته اند از طرح آن طفره بروند و به اصطلاح مساله را “منحل” كنند، اما خصلت بنیادین این مشكل برای اعتبار علوم، بویژه علوم تجربه معاصر چنان است كه به هیچ وجه نمی توان آن را نادیده گرفت. ببینیم فلاسفه و مكاتب فلسفی غرب در اینباره چه گفته اند.
3- برخورد ماركسیستی با مساله
ماركسیستها از كسانی بود اند كه از برخورد مستقیم با مساله طفره رفته اند. استاد مطهری در این زمینه می نویسد:
|
“ماركسیستها راه حل خوبی پیدا كرده اند! راه حل خوبشان اینست كه می گویند این شناخت احساسی سطحی (خودشان هم توجه دارند كه شناخت احساسی، سطحی است) كه معلول رابطه مستقیم ذهن با عالم عینی است، در عالم ذهن، در مغز، از راه قانون “گذار از كمیت به كیفیت” تبدیل به شناخت منطقی می شود…”(6)
|
سپس استاد به نقد این نظر می پردازد: اولاً آنچه كه گذار “از كمیت به كیفیت” گفته می شود در واقع و با عنایت به مثالهایی كه آورده می شود در واقع گذار “ از تغییرات كیفی به تغییرات ماهویی” است. یعنی وقتی كه تغییرات كیفی به حد معینی برسند، شی قلب ماهیت پیدا كرده و ماهیتاً دگرگون می شود. و این البته مصادیقی در جهان خارج هم دارد.
ثانیاً مشخص نیست كه چگونه این قانون در تبدیل ادراكات بیواسطه حسی به شناخت منطقی دخیل است، بعبارت دیگر این نحوه بیان، مشكل اصلی را به یك شكل دیگركه حل آن بهیچ وجه آسانتر از اولی نیست تحویل می كند و آن اینكه چگونه انباشت و تراكم ادراكات حسی و قضایای تجربه در ذهن منجر به قلب ماهیت قضایی جزیی و تبدیل آنها به قضایای عام و كلی می شود.
ثالثاً بفرض كه ما پذیرفتیم مكانیسم تعمیم شناخت حسی از راه قانون “گذار از تغییرات كیفی به تغییرات ماهوی” است. در اینصورت پذیرفته ایم كه شناخت ما از جهان خارج كه بر اثر فعل و انفعالات ذهنی حاصل می گردد، ماهیتاً با شناخت بیواسطه حسی ما از اعیان خارجی متفاوت است و نهایتاً هیچ ارتباطی میان این دو نیست.
بنابراین نتیجه منطقی پذیرفتن این دیدگاه، در غلطیدن به دام ایده آلیسم و انكار امكان شناخت جهان خارجی است كه اتفاقاً بسیار مورد مزمت ماركسیستها است.
|
“… وقتی عالم عین به عالم ذهن بیاید… صورتها تغییر ماهیت می دهند، وقتی تغییر ماهیت بدهد اصلاً رابطه اش با عالم عینی قطع می شود. هم رابطه شناخت منطقی با شناخت سطحی و هم رابطه شناخت منطقی با عالم عینی قطع می شود، یعنی به ایده آلیسم مطلق- آن ایده آلیسم منفور كثیف- منتهی می شود…”(7)
|
ماركسیستهای متاخر گویا خود به اشكال موجود در این نظریه واقف شده اند، زیرا دیگر آنرا مطرح نمی سازند. در عوض به توجیهات بی پایه و بیمایه دیگری دست یا زیده‌اند كه بازهم نمی تواند گره‌ای از حل این معضل بگشاید. برای مثال موریس كورنفورت، فیلسوف ماركسیست معاصر در كتاب خود “نظریه شناخت” سعی می كند برای حل این مشكل از پاره ای نظریات علمی جدید بهره جوید. كورنفورت می‌نویسد:
فایل ورد 19 ص